05.09. 2023- Prof. Dr. İbrahim GÜLER-İstanbul Üniversitesi, Hasan Ali Yücel Eğitim Fakültesi Öğretim Üyesi

Sinop ve Samsun’un 18. Yüzyıl Osmanlı İdare Teşkilatlanmasındaki Yeri

foto-eski Sinop 1950

Sinop ve Samsun’un söz konusu dönemde Osmanlı Devlet Teşkilatı içinde iki farklı idarî birimde yer aldığı görülmektedir. Bu dönemde, idarî olarak Sinop, merkezi Kütahya şehri olan Anadolu eyaletinin Kastamonu sancağına bağlı kaza birimlerinden biridir. Samsun ise, aynı dönemde idarî teşkilatlanmada, “muhassıllık”(1) biçiminde idare olunan bir birimdir ve Trabzon eyaletiyle irtibatı bulunmaktadır.(2)

Samsun’un, Kanunî Sultan Süleyman döneminde merkezi Trabzon şehri olan ve Kanunî devrinden itibaren eyalete dönüştürüldüğü görülen Trabzon eyaleti teşkilatı içinde yer almadığı anlaşılmaktadır. Kanunî döneminde ve bundan daha önceki devirlerde, örneğin II. Bayezid devrinde, Samsun (Canik)’un Erzincan valiliğine bağlı olduğu görülmektedir. 17. yüzyılın meşhur müelliflerinden Kâtip Çelebi ve
meşhur seyyahlarımızdan Evliya Çelebi de Trabzon eyaleti sancakları arasında Samsun’u saymamaktadırlar.(3) 18. Yüzyılın ilk yarısında Trabzon eyaleti idarî taksimatı ve tevcihatı hakkında yapılan bir incelemede de Samsun’un Trabzon eyaleti dâhilinde yer almadığına işaret edilmektedir.(4)

Samsun’un, sancak birimi (Canik sancağı) olarak, bir ara Sivas (Rum) beylerbeyliğine (eyaletine) bağlandığına, 19. yüzyılda Tanzimat’tan sonra da Trabzon eyaletine dâhil edildiğine dair bilgiler bulunmaktadır.(5)

18.yüzyılda Sinop, idarî yapı olarak, Samsun’a göre daha küçük bir birimi
teşkil ediyor görünmektedir. Ancak Sinop’un, aynı dönemde daha farklı bir yapılanma ile, malî ve evkaf nitelikli bir devlet teşkilatlanmasında “sancak”,(6) timar teşkilatlanmasında “nahiye”(7) birimi olarak anılması söz konusudur.
Sinop, her ne kadar devlet idare teşkilatlanmasında idarî birim olarak Samsun’a göre daha küçük bir teşkilatlanmayı temsil ediyor gibi görünmekte ise de, hem malî teşkilatlanma açısından hem de ticaret ve askerî(8) etkinlik bakımından 18. yüzyılda ondan çok daha etkin bir durumdadır ve etkisi daha geniş bir alana yayılmaktadır.

BİLKE YORUM: Eski tarihlerde Sinop’un Samsun’dan daha etkin oluşunu önemli bulduğumuz için bu çalışmayı paylaşıyoruz. Sinop M.Ö. de Dünya Ticaret Merkeziydi. Sinop, kabuğunu kırmalı ve suyun sinesinde sakladığı güzellikleri açığa çıkarmalıdır.

Sayın, Prof. Dr. İbrahim GÜLER’E teşekkür ediyoruz. Tamamını okumak isteyenler,

ONSEKİZİNCİ YÜZYILDA SİNOP – SAMSUN İLİŞKİLERİNE AİT BAZI GÖZLEMLER
İbrahim GÜLER yazarak internetten PDF olarak ulaşabilirler.

1 «Muhassıl, Tanzimat’a kadar devlete gelir getiren kaynakları [mîrî mukataaları] iltizam eden
[muayyen bir bedel karşılığında işletmeye alan] vezir ve vali, âyân ve sâireden kimselere
verilen ad» olarak tanımlanmaktadır ve bu tabirin, 1839’dan itibaren iltizam usulü
kaldırıldıktan sonra, her liva ve kazada devlet gelirlerini toplama işiyle görevli memurlar için

kullanıldığı görülmektedir. [Bk. Midhat Sertoğlu, Osmanlı Tarih Lûğatı, Düzeltilmiş ve İlâveli
İkinci Baskı, Enderun Kitabevi, İstanbul 1986, s. 228.]
Muhassıllık ise, bir çeşit vergi tahsildarlığı anlamına gelmekte olup, aynı zamanda XVIII.
yüzyılda bazı sancaklar yönetimi için kullanılmış bir tabirdir. XVIII. yüzyılda Aydın, Saruhan ve
Canik (Samsun) gibi bazı sancaklar muhassıllıkla yönetilmişlerdir. Muhassılların sancakbeyliği
görevini yaptıkları anlaşılmaktadır. Muhassıllıkla idare olunan Samsun (Canik) ve diğer
sancaklara sancakbeyi yerine atanan muhassıllar, vergi toplama işlerinin yanında sancakbeyi
gibi atandıkları yerde asayişi de sağlamakla görevli idiler.[Bk. Yücel Özkaya, XVIII. Yüzyılda
Osmanlı Kurumları ve Toplum Yaşantısı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları: 600, Birinci Baskı,
Ankara 1985, s. 202.]
2 «Trabzon valisine ve Gresun ve Karahisar-ı şarkî ve Bayramlu ——kadılarına ve Canik
muhassılı Mîr Ali zîde mecdehüye hüküm ki, (…..)(…..)(…..)…… » [Bk. Başbakanlık Osmanlı
Arşivi (BOA), Trabzon Defteri, Nu: 2, sene 1173-1211, s. 61-62, hüküm: (numarasız), belge
tarihi: Fî evasıtı Za 1177 ( Mayıs ortaları 1764)].
XVIII. yüzyılda Samsun (Canik)’un, “müstakil sancak” sıfatıyla özel bir idare biçimiyle Osmanlı
Devlet teşkilatlanmasında yer aldığına dair bilgiler vardır.
3 Bk. M.C. Şehabeddin Tekindağ, “Trabzon” maddesi, İslâm Ansiklopedisi, XII/1, s. 464-467;
Özkaya, “XVIII. Yüzyılda Trabzon’un Genel Durumu”, Ondokuzmayıs Üniversitesi Eğitim
Fakültesi (OMÜEF) Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri, 13‐17 Ekim 1986,
Yayına Hazırlayanlar: Mehmet Sağlam, Bayram Kodaman, Ahmet Nişancı, Celal Tarakçı,
Samsun 1988, s. 133-134.
4 Bk. Orhan Kılıç, “XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Trabzon Eyaleti’nin İdarî Taksimatı ve Tevcihatı”,
Uluslararası Katılımlı Trabzon Tarihi Sempozyumu (6‐8 Kasım 1998, Trabzon), Trabzon Tarihi
İlmi Toplantısı (6‐8 Kasım 1998) Bildiriler, 2. Baskı, Trabzon 2000, s. 181.
5 Bk. “Samsun”, Türk Ansiklopedisi, Cilt: XXVIII, Milli Eğitim Basımevi, Ankara 1980, s. 107.

6 Bu konuda ayrıntı için bk. İbrahim Güler, XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Sinop‐İdari Taksimat ve
Ekonomik Tarihi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yakınçağ Tarihi
Anabilim Dalı Doktora Tezi, İstanbul 1992, s. 32-43.
7 Bk. Güler, “XVIII. Yüzyılda Osmanlılarda Kale Mustahfızlığı Hakkında Bazı Bilgiler”, Prof. Dr.
Bayram Kodaman’a Armağan, Samsun 1993, s. 395, 407 (Ek: 2), 409 (Ek: 3) ve karşılaştırınız s.
410-411 (Ek: 4-a,b).
8 Bk. Güler, “XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Askeri Seferlerde Sinop’un Güvenlik ve Asayiş
Meselesi”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı: 6 (Samsun 1991), s. 389-
412.