30.12.2023- Özhan ÇAKICI-Etimoloji- Sözcüklerin ve Deyimlerin Kökeni Grubu Moderatörü
Türkçede kırmızı Arapçadan gelen Kırmızı, Türkçeden gelen kızıl ve al olmak üzere üç temel kelime ile ifade edilir. Arapçadaki kırmızı Kermes Echinatus Latince isimli kırmız adı da verilen kırmızı rengi üretmek için kullanılan bir böcekten gelmektedir. Türkçedeki kızıl isminin kızarmaktan geldiği kolayca tahmin edilebilir. Al isminin ise alaca kelimesinde olduğu gibi ak ve kara dışında tanımlanan üçüncü renk olduğu başlangıçta renkli, karışık renk anlamına geldiği zamanla kırmızıya doğru evrildiğinin düşünülmesi tutarlı olacaktır.
Arapça’da kırmızı için kullanılan diğer bir isim ahmer أحمر ’dir. Kızılay olarak bildiğimiz kurumun kuruluşundaki ilk isminden Hilal-i Ahmer den dolayı biliyoruz. Aslında hamr خمرmayalanmadan dolayı şarap anlamında kullanılır. Hamur’da mayalanmış, kabarmış demektir. Mahmur مخمور kelimesi de sabahları tam ayılamamış olmayı tanımlarken aslında şarap içmiş, içkili anlamına gelmektedir. Kilis’e yolu düşenlerin mutlaka yediğini tahmin ettiğim muhammara denilen etli yemek aslında salçalı bir tür et yemeğidir. Salçanın kırmızı renginden dolayı kırmızı ile ilgili ismini almıştır.
Farsçadaki kırmızı içi kullanılan kırmız Hint Avrupa dilinde kurtçuk anlamında *kwrmi olarak tahmin edilen kök kelimeden gelmektedir. Sanskritçeye krmih कृमि olarak geçen kelime, İngilizcede kırmızının bir tonu olan crimson olarak yer bulmuştur.
Eski Hint Avrupa dilinde kırmızıyı tanımlayan diğer bir kök h₁rewdʰ eski Yunancada kırmızı rengin bir diğer ismi olan erithoros ἐρυθρός olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu kökten dilimizde Eritre olarak bildiğimiz Afrika’da Etiyopya’nın Kızıldeniz tarafında kalan ülkenin ismi olarak geçmiştir, bu isim de Yunanlıların Kızıl Denize verdikleri Erirtrea Thalassa Ἐρυθρὰ Θάλασσα isminden gelir. Bizim alyuvar olarak adlandırdığımız tıpta eritrosit adı verilen kırmızı kan hücrelerinin isminde de bulunur. Yunanca kırmızı erithros ἐρυθρός ve kap kitos κύτος kelimelerinden oluşur.
Latinceye Rubeus olarak geçen kırmızı renk Fransızcaya bizim şimdilerde dudak boyasına verdiğimiz isim olan rouge – ruj’a dönüşmüş. İngilizcede kırmızı anlamındaki red, pas anlamımdaki rust, yakut anlamındaki ruby isimleri yine bu kökten geliyor.
Yunancadaki kırmızı için kullanılan diğer isim olan kokkino κόκκινο çekirdek anlamına gelen kokos kókkos tane, çekirdek anlamına gelen kelimeden türemiştir. Tavşanmemesi (Ruscus aculeatus) olarak Latince ismini bildiğimiz bir çalı türü ağaççığın meyvesinin renginden dolayı bu ismi aldığı biliniyor. Türkçede köknar kukunari κουκουνάρι den, mısır koçanına benzetilen kokoreç κοκορότσι ismini buradan alır.
Rusçada kırmızı renk için krasnıy красный kullanılır. Krassivıy красивый ise güzel demektir. Rusyadaki Kızıl meydanın krasnaya ploşad Красная площадь ismi bu yüzden eskiden güzel meydan demekken zamanla kızıl meydana dönüşmüştür. ( Sorulara peşin yanıt bu değişim Sovyet devriminden önce olmuştur)
Bir dilde neden birden fazla kırmızı renk ismi olur. Doğan güneşin renginden, kanın kırmızısından, topraktaki kızıllıktan, şarabın kırmızısından, açık ve koyu renkli bir çok kırmızı tonundan dolayı dillerde kırmızı renk için bulunan kelimeler her dilde farklıdır. Bu nedenle tüm dillerde her zaman kırmızı renge birden fazla isim verilmiştir.
Ö. ÇAKICI ‘YA TEŞEKKÜRLERİMİZLE.
SİNOP BİLİM KÜLTÜR EĞİTİM DERNEĞİ 