11.10.2020-Hasan MUSLU BOYABAT- AKYÖRÜK KÖYÜ ARAŞTIRMALARI
KAYNAK: Yusuf DURUL YÖRÜK KİLİMLERİ/1977 baskı
Kilim ve çuval heybe resimleri: Hasan MUSLU
Orta Asya’dan göç ederek Anadolu’ya gelen ve göçebe hayatı yaşan Yörükler, gittikleri yerlerde de eski hayat tarzlarını devam ettirmişlerdir. Zaman içerisinde bir kısmı yerleşik hayata geçmiş, bir kısım Yörükler de yaylak ve kışlaklarda hayatlarını sürdürmüşlerdir.
Yörükler hayatlarını devam ettirirken hayvan besler, sebze yetiştirir, giyim eşyalarını da kendileri dokurdu. Bu dokudukları giyim eşyalarını büyük şehirlere köy ve kasabalardaki pazarlara iner ürünlerini satarak ihtiyaçlarını alırlardı.
Akyörük köyünde 1965 öncesi hemen, hemen her evde bir ıstar dokuma tezgâhı bulunup, çuval ve kilim dokumacılığı yapılarak pazarda satılır gelirinden aile bütçesine destek katılıyordu.
Köyde kilim dokuyucu kadınlar bu işe ıstar dokumak derler. Istar nedir diye baktığımızda “Çıkarma, çıkarılma, döndürme” anlamına gelmektedir. Yani bir resmi veya bir motifi dokuma üzerine çıkartılarak resmetme anlamına gelmektedir. Eski Türkler ıstar değil de dastar dokuma diye söylendiğini öğreniyoruz.
Boyabat’a bağlı çok sayıda Yörük taifesine bağlı köyler bulunmaktadır. Bu köylerden sadece Akyörük köyünde, kilim, heybe ve çuval gibi dokumacılık yapılırdı. Değişen hayat şartlarına göre 1970 yıllarda Akyörük köyünde de dokumacılık işi bırakılmıştır. Istar tezgâhlarında kilim, heybe ve Çuval el dokumacılığı yapılırdı.
Çuvallar çeşitli ebat ve derinlikte olur bunlar un buğday koyup muhafaza etmek ve taşımak için kullanılır. Bilindiği gibi heybeler ise at, eşek ve katır gibi hayvanların sırtında yük taşınmasında kullanılıyordu. Bu gün Akyörük köyün de bulunan dokuma kilim ve heybelerdeki sağlamlık, motiflerdeki renkler aynı canlılığını korumaktadır.
Dokuma sanatı başlangıcında hayvan hayatından doğmuştur. Eğrilen yünler boya ve motiflerin düzeni ile içinde bir mana kazanıyor. Dokumayı yapanın dokumada hayatı ruhu, sevinci kaderi, ümidi göze çarpar. Dokuma motifleri birer mesaj karakterindedir.
Bu gün bahse konu motif ve şekiller Türkmen Yörük gibi aşiret ve obaların çevresinde görülmektedir. Akyörük köyünde dokunan kilim ve heybe motifleri Anadolu’nun çeşitli bölgelerindeki Yörük ve Türkmen kilim motifleri ile benzerliktedir..
Motifler nasıl doğmuştur ne anlama gelir diye bakıldığında başta 24 oğuz boyların damgalarında kullanılan şekiller olduğunu görüyoruz.
Oğuz boyları sahip oldukları mal ve eşyaları karışmasın diye sorun yaşanmasın diye bu şekillerin(ongun) vurulması kural haline gelmiş. Kullanılan bu ongunlar bu günlere kadar taşınmış halı kilim ve heybelerde işlenerek anlamını korumuştur. Bu şekiller dışında Türk boyları hayvan, bitki ve değişik motifler kullanmışlardır.
Istar tezgâhı basit bir düzenekle çalışmaktadır. Sağlam tutturulmuş iki direk arasına kendi akıllarınca yaptığı bir düzenek.
Üstten ve alttan sağlam bağlantıları ile dokuma yapılacak tezgâh gergin ve gevşek hale gelmesi ayarlanır. Dokuma yapılabilmesi için Kirkit vurularak dokuma yapıldığı için tezgâh üzerindeki iplerin gergin hale gelmesi gerekmektedir, gevşek olmaması gerekir. Eğer gevşek olursa tezgâhın üst bağlantısı çevrilip gerilmesi sağlanarak ayar yapılır.
Kirkit, ağaçtan yapılmış tutacak sapı olup, ön kısmına sık aralıklarla diş açılarak yapılan tokmak biçiminde bir alettir. Anadolu’nun bazı bölgelerinde (kerkit) Gaziantep Avşar, Türkmen ve Yörüklerde aynı manaya gelen kirkit şeklinde kullanılmaktadır.
Bize bırakılan kültür emanetlerinden olan el dokuması YÖRÜK KİLİMLERİ
renklerini ve canlılığını koruyor.
Dokunulan her kilimde, her heybede Türk insanın yaşam biçiminin gelenek ve göreneklerinin estetik bir dille anlatımıdır.
Çocukluğumuza görürdük. Yaşlı ebelerimiz ipleri büyük bir kazan içine koyup kök boyalarla veya şehirden aldığı boyalarla kaynatıp boyanın tutuğu anlaşılan iplik demetleri kazandan alınarak duvarlara asılıp kurutulurdu. Renklerin elde edilmesini çoğu zaman kendi tecrübeleriyle bulmuşlardır.
Kök boya elde edilişinde bazı bitkiler kullanmışlardır. Bildiklerim,
Ceviz yaprağı, Tetire yaprağı, Kızamık kökü, kabalak otu, soğan kabuğu bunlardan bir kaç örnekleri. Bu bitkilerden elde edilen boyalar hiç rengini kaybetmeyip hala aynı renklerinde duran kilimler vardır.
Bu kilimlerde,
Göz nuru, emek var
Bu kilimlerde boyanın tutmasında ebelerin zekâsı var
Bu kilimlerde Kirkit seslerinin nağmeleri gizli
Bu kilimlerde özümüzü kimliğimizi okursunuz.
Bu kilimlerdeki her motif
Asya bozkırlarından taşınan adrestir.
KAYNAK
Türk kilim motifleri: Yusuf DURUL
Anadolu kilimlerinden örnekler: Yusuf Durul
SİNOP BİLİM KÜLTÜR EĞİTİM DERNEĞİ 